- Abay urğan avurtmas.⤤
Ninenin[^1] vurması acıtmaz.
(TT. Ananın bastığı yavru incimez.)
- Aburlu bolmağa süyseŋ, ataŋ-anaŋnı aburla.⤤
Saygı görmek istersen, annene babana saygı göster.
- Abzar alğınça, xonşu al.⤤
Avlu (yani ev) alma, komşu al.
Üy alğınça, xonşu al. (KRS-337)
Ev alma, komşu al.
(TT. aynı)
- Abzarnı içinde ne barnı yesi yaxşı bile.⤤
Avlunun (yani evin) içinde ne olduğunu sahibi iyi bilir.
- Aç atım – bar atım, toq atım – yoq atım.⤤
Aç atım, var atım; tok atım, yok atım.
- Aç bolğandan yaman eken bek toyğan.⤤
Aç olandan yaman imiş, pek doyan.
- Aç gelgende – ağağa, güç gelgende – buğağa.⤤
Aç gelince ağaya, güç gelince boğaya.
- Aç gelgende – aqçağa.⤤
Aç gelince akçeye.
- Aç gelgenni toydurğan, geç gelgenni qondurğan.⤤
Aç geleni doyurmuş, geç geleni konuk etmiş.
- Aç gişiden qaç, gişi.⤤
Aç kişiden kaç, kişi (yani Ey insan, aç insandan uzak dur).
(TT. Aç ile eceli gelen söyleşir.)
(TT. Aç anansa/atansa da kaç.)
(TT. Aç, yanından kaç.)
- Aç ögüzge çirigen salam.⤤
bk. Barağan balahğa gelegen balah, aç ögüzge çirigen salam.
- Aç qıdırır.⤤
Aç, dolaşır.
- Aç qursağım, tınç qulağım. (AKA-48, NEM-62)⤤
Aç karnım, dinç kulağım.
(TT. Azıcık aşım, kaygısız başım.)
- Aç qursaq köp laqırnı süymes.⤤
Aç karın çok lâfı sevmez.
- Aç qursaqdan avur zat yoqdur.⤤
Aç karından ağır şey yoktur.
- Aç tavuq yuxusunda da tari görer. ⤤
bk. Tavuq esinde tari, yarlı esinde miçari.
- Aç tur, tınç tur; gişini incitme.⤤
Aç dur, rahat dur; başkasını incitme.
- Aç xadirin toq bilmes.⤤
Açın hâlinden tok anlamaz.
(TT. Tok, acın hâlinden bilmez.)
- Accal yetmey, ölüm yoq.⤤
Ecel gelmeyince ölüm yok.
(TT. Hasta yatan değil, eceli gelen ölür).
- Accallı öler qırğında.⤤
Eceli gelen ölür kırgında.
(TT. Hasta yatan değil, eceli gelen ölür).
- Aççı bolup açımay, tatli bolup tatımay.⤤
Acı olup acımıyor, tatlı olup tatlanmıyor.
- Aççını tatımağan tatlini tatımas.⤤
Acıyı tatmayan, tatlıyı tatmaz.
- Açdan ölgenni qaburu yoq.⤤
Açlıktan ölenin kabri yok (yani Açlıktan ölen yok).
- Açğa qazan asdırma, suvuqğa ot yaqdırma.⤤
Aça yemek yaptırma, üşüyene ateş yaktırma.
- Açılmağan avuz baldan tatli.⤤
Açılmayan ağız baldan tatlı.
- Açıq avuz aç qalmas.⤤
Açık ağız aç kalmaz.
(TT. aynı)
- Açlıq – duşmannı qabağın da tanıtır.⤤
Açlık düşmanın kapısını da tanıtır.
- Açnı da, toqnu da bir-birinden başğalığı – yartı çapelek.⤤
Açın toktan farkı, yarım pide.
(TT. Açlık ile tokluğun arası yarım yufka.)
- Açnı gözü ekmekde, toqnu gözü hikmatda.⤤
Açın gözü ekmekte, tokun gözü hikmette.
- Açuv gelir – bilim geter, bilim gelir – açuv geter.⤤
Öfke gelir, bilim gider; bilim gelir, öfke gider.
- Açuv xaparsız xabağan it yimik.⤤
Öfke, ansızın kapan köpek gibi.
- Açuvlansaŋ burnuŋ xap.⤤
Öfkelenirsen burnunu ısır.
- Adam adamdır, bir kepegi bolmasa da, eşek eşekdir, altından çulu bolsa da.⤤
Adam adamdır, bir kuruşu olmasa da; eşek eşektir, altından çulu olsa da.
(TT. Eşeğe altın semer vursalar eşek yine eşektir).
- Adam aşar, bir-birde içip maymunğa[^2] oşar.⤤
Adam yer, bazen de içip maymuna benzer.
- Adam bar kim – adamlanı naqşıdır, adam bar kim – hayvan andan yaxşıdır. (AKA-46, ÇOB-54)⤤
İnsan var, ki insanların süsüdür, insan var, ki hayvan ondan iyidir.
- Adam bir tuvar, bir öler. (KRS-251)⤤
İnsan bir kere doğar, bir kere ölür.
- Adam boyu opuraq, terek boyu yapıraq.⤤
Adam boyu elbise, ağaç boyu yaprak.
(TT. Ağaç yaprağıyla gürler/güzeldir.)
- Adam öler, şaytan qalar.⤤
İnsan ölür, şeytan kalır.
- Adam özünden tügül, sözünden biliner.⤤
Adam kendinden değil, sözünden bilinir.
- Adam söyler, qadar küler.⤤
İnsan söyler, kader güler.
Adam söyler qadar görer. (NEM-145)
İnsan söylediği kadar görür (veya İnsan söyler, kader tecelli eder).
- Adam söyleşir, hayvan yalaşır. (NEM-285)⤤
İnsan konuşur, hayvan yalaşır.
(TT. İnsan konuşa konuşa, hayvan koklaşa koklaşa.)
- Adam sözü bulan tanılır, işi bulan suratlanır.⤤
Adam sözü ile tanınır, işi ile anlatılır.
- Adam yaŋıla-yaŋıla alim bola.⤤
İnsan yanıla yanıla alim olur.
- Adam yılap tuvar, küstünüp öler.⤤
İnsan ağlayarak doğar, ah çekerek ölür.
- Adam yoldaşları bulan tanılır.⤤
İnsan yoldaşları ile tanınır.
(TT. Bana arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim).
- Adamğa aŋlavsuz yoldaşdan qıyın zat yoqdur.⤤
İnsana akılsız arkadaştan zor şey yoktur.
(TT. Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.)
- Adamğa haqıl paçağa tax yimikdir.⤤
Adama akıl, sultana taht gibidir.
- Adamlıq eki zat bulandır: birisi – yürek, birisi til.⤤
İnsanlık iki şey iledir: birisi yürek, birisi dil.
- Adamlıq nedir – aŋlamaq, az söylep, köp tıŋlamaq.⤤
İnsanlık nedir; anlamak, az söyleyip çok dinlemek.
- Adamnı adam etegen – anadır.⤤
İnsanı insan yapan annedir.
- Adamnı adamlığı adam bulandır.⤤
Adamın adamlığı, adam iledir.
- Adamnı adamlığı satıv-alıvda biliner.⤤
Adamın adamlığı alış verişte belli olur.
(TT. Adamın iyisi alış verişte belli olur.)
- Adamnı alası içinde, hayvannı alası üstünde.⤤
İnsanın alası içinde, hayvanın alası dışında.
(TT. aynı)
- Adamnı azğanı supu bolur.⤤
Adamın zayıflayanı sofu olur.
Atalunu azğanı supu bolur. (AKA-48)
Soylunun zayıflayanı sofu olur.
- Adamnı bir qap tuz aşamay tanıma qıyın.⤤
bk. Birçe bir pud tuz aşamasa, adamnı tanımağa qıyın.
- Adamnı edebi altından artıq.⤤
İnsanın edebi altından kıymetli.
- Adamnı sınamağa süyseŋ, saban sürme bar.⤤
Adamı denemek istersen çift sürmeye git.
- Adamnı xadirin adam biler.⤤
İnsanın kadrini insan bilir.
- Adaşğannı artındağı biler, yaŋılışğannı yanındağı biler.⤤
Şaşıranı (veya kaybolanı) arkasındaki bilir, yanılanı yanındaki bilir.
- Adil güçlü accaldan.⤤
Adalet güçlü ecelden.
- Adilli adilsizge sır çeçmes.⤤
Âdil (veya görgülü) kişi âdil olmayana (veya görgüsüze) sırrını açmaz.
- Adilli işni etegen adilsizden qorqmas.⤤
Adaletle iş gören adaletsizden korkmaz.
- Adilsiz tögülgen qan yerde yatmas.⤤
Haksız dökülen kan yerde kalmaz.
- Adilsiz yurtda accalsız öler.⤤
Adalet olmayan yerde (harfiyen köyde) ecelsiz ölünür.
- Adilsizge dos bolsaŋ asday atıltar.⤤
bk. Asılsızğa dos bolma.
- Ağaç gesegende “hah” demek kömek etmes.⤤
Ağaç keserken hah demek yardım etmez.
- Ağaç gesseŋ, uzun ges.⤤
Ağaç kesersen uzun kes.
- Ağaçda biy bolmas.⤤
Ağaçta bey (veya oyun) olmaz.
- Ağaçdağı terekler de meni qardaşlarım bolğan busa edi.⤤
bk. Tavlardağı taşlar da meni qardaşlarım bolğan busa edi.
- Ağaçğa barğan arqasın ayamas.⤤
Ağaç kesmeye giden sırtına acımaz.
- Ağaçı yoq – quru yağar, aşlığı yoq – buday aşar.⤤
Ağacı yok, kuru yakar; ekmeği yok, buğday yer.
- Ağaçlıqda össeŋ töŋekge sır çeçersen.⤤
Ağaçlıkta (ormanda) büyürsen kütüğe sırrını açarsın (veya kütükle dertleşirsin).
- Ağaçlıqğa girme albaslı, üyge girme ögey ana qoymay.⤤
Ormana girmeye cadı, eve girmeye üvey anne bırakmıyor.
- Ağalıq erge.⤤
Ağalık (veya beylik) er kişiye.
- Ağarğan saqal qaralmas.⤤
Ağaran sakal kararmaz.
- Ağası ölmek – ay müyüzü çort sınmaq.⤤
Ağabeyi ölmek, ay (gibi) boynuzu kırılmak.
- Ah – degen bulan artmay kömekler.⤤
Ah demekle artmıyor yardımlar.
- Ah degen bulan avruv az bolmas.⤤
Ah demekle hastalık (veya ağrı) azalmaz.
- Ahlü tatıvlu busa yarım baylıq.⤤
Aile tatlı ise yarı zenginlik.
- Ahmaqnı artından da barma, aldından da gelme.⤤
Ahmağın arkasından da gitme, önünden de gelme.
- Ahnı ayağı asta yeter, bek öter.⤤
Bedduanın ayağı yavaş olur, ama pek etikili olur.
- Al bulan yaşıl ariv yaraşır, göknü de qoşsa, gözüŋ qamaşır.⤤
Al ile yeşil yakışır, mavi de katılırsa gözün kamaşır.
- Al dögerçik qaydan yürüse, art dögerçik de şondan yürür.⤤
Ön teker nereden giderse, arka teker da oradan yürür.
(TT. Arabanın ön tekerleği nereden geçerse art tekerleği de oradan geçer.)
- Alağanda qardaş, beregende tanımay.⤤
Alırken kardeş, verirken tanımaz.
- Alağannı amalı, satağannı imanı yoq.⤤
Alanın durumu, satanın imanı yok.
- Alaşa bulut qardaşım, giççi qoyçu yoldaşım.[^3]⤤
Alçak bulut (yani sisli hava) kardeşim, küçük çoban yoldaşım.
- Alaşanı ayaqdan, biyikni başdan ötgermege gerek.⤤
Alçağı ayaktan, yükseği baştan göndermek gerek.
Alaşanı ayaqdan, biyikni başdan yibermek gerek. (AKA-48, NEM-89)
aa.
- Alda gelgen quş burnun, artda gelgen quş gözlerin tazalar.⤤
Önce gelen kuş burnunu, sonda gelen kuş gözlerini temizler.
- Alda sen bilesen edim, hali sen ne bilesen boldum.⤤
Önce sen bilirsin idim, şimdi sen ne bilirsin oldum.
- Aldı baqsa – deŋiz, artı baqsa – doŋuz.⤤
Önüne baksan deniz, arkasına baksan domuz.
- Aldım qoz, satdım qoz, mağa qaldı cağur-cuğur.⤤
Aldım ceviz, sattım ceviz; bana kaldı şangır şungur.
- Aldındağı duşman artındağı dosdan yaxşı.⤤
Önündeki düşman arkandaki dosttan iyi.
- Aldından quçaqlay, artından biçaqlay.⤤
Önünden kucaklıyor, ardından bıçaklıyor.
- Alğan bir günahlı, aldırğan miŋ günahlı.⤤
Alan bir günahlı, aldıran bin günahlı.
- Alğan busaŋ berirsen, bergen busaŋ alırsan.⤤
Aldıysan verirsin, verdiysen alırsın.
- Alğasağan eki qaytar.⤤
Acele eden iki defa döner (veya yapar).
(TT. Acele işe şeytan karışır.)
- Alğasağan gişini işi oŋ bolmas.⤤
Acele eden kişinin işi rast gitmez.
(TT. Acele işe şeytan karışır.)
- Alğasağan suv deŋizge yetmes.⤤
Acele eden su denize ulaşamaz.
(TT. Acele yürüyen yolda kalır.)
(TT. Ağır git ki yol alasın.)
- Alğasağan suv yerine yeter, yerge siŋmes.⤤
Acele eden su yerine ulaşır, yere sinmez.
- Alğasamağan suv yerge siŋer, yerine yetmes.⤤
Acele etmeyen su yere siner, yerine ulaşmaz.
- Alğasavluq paşmanlıqnı qızardaşıdır.⤤
Acelecilik üzüntünün kız kardeşidir.
(TT. Acele işe şeytan karışır.)
- Alibine qarama, qalibine qara.⤤
Elifine (yani harfine, biçimine) bakma, kalıbına bak.
(TT. Sûrete bakma, sirete bak.)
- Alim – elge muallim.⤤
Alim, halka muallim.
- Alim adam elni yarıq çırağıdır.⤤
Alim insan halkın ışığıdır.
- Alim bolmaqdan adam bolmaq qıyın.⤤
Alim olmaktan adam olmak zor.
- Alim işge çomart, sözge qızğanç bolur.⤤
Alim işe cömert, söze cimri olur.
- Alim ölgen alam ölgen bulan teŋ.⤤
Alimin ölmesi âlemin ölmesi ile birdir.[^4]
- Alimden bilimsizligin yaşırğan öz başına xıyanatlıq etgen adamdır.⤤
Alimden bilimsizliğini gizleyen, kendisine ihanet eden kimsedir.
- Alimni açuvu bolmas.⤤
Alimin öfkesi olmaz.
- Alısda altın bar dey, barsa yez de tabulmay.⤤
Uzakta altın var derler, gitsen bakır da bulunmaz.
Pulan yerde altın bar, barsa – bağır tabulmas. (AKA-57, NEM-159)
Filan yerde altın var (derler), gitsen bakır da bulunmaz.
- Allah bermegenni molla bermes. (AKA-48, NEM-75)⤤
Allah’ın vermediğini molla vermez.
- Allah degen aç qalmas, toyğunça saban salsa; haq degen mahrüm bolmas, beceni tolu bolsa. (KRS-39)⤤
Allah diyen aç kalmaz, doyuncaya kadar çiftçilik yaparsa; Hak diyen mahrum olmaz, ambarı dolu olursa.
Allah degen aç qalmas, ah degen mahrüm bolmas. (AKA-48)
Allah diyen aç kalmaz, ah diyen mahrum olmaz.
Allah degen aç qalmas. (NEM-81)
Allah diyen aç kalmaz.
- Allah urğannı payğambar da qarğar. (AKA-48, NEM-83)⤤
Allah’ın vurduğuna peygamber de ilenir.
- Allah, sen meni doslarımdan saqlağır, duşmanlarımdan men özüm saqlanırman.⤤
Allah, sen beni dostlarımdan koru; düşmanlarımdan ben kendim korunurum.
- Alma tereginden ari tüşmes.⤤
Elma, ağacından uzağa düşmez.
(TT. Armut dibine düşer.)
- Alma terekni tübüne harmut tüşmes.⤤
Elma ağacının altına armut düşmez.
Alma terekden erik tüşmes. (AKA-47)
Elma ağacının altına erik düşmez.
(TT. Elma ağacının dibine armut düşmez.)
- Almağa salamı yoq, tıŋlama kalamı yoq.⤤
Almaya selâmı yok, dinlemeye kelâmı yok.
- Almağanıŋnı tölegir, aşamağanıŋnı qusğur.⤤
Almadığını ödeyesin, yemediğini kusasın.
- Almasnı almas bulan geser.⤤
Elmas elmas ile kesilir.
(TT. Çivi çiviyi söker.)
- Altı alağanım da, beş beregenim de yoq.⤤
Altı alacağım da beş vereceğim de yok.
- Altı ulan köp de tügül, bir ulan az da tügül.⤤
Altı oğul çok değil, bir oğul az değil.
- Altı xapsa er, altmış xapsa at toyar.⤤
Altı kez ısırsa er, altmış kez ısırsa at doyar.
- Altın başlı qatından bağır başlı er yaxşı.⤤
Altın başlı kadından bakır başlı erkek iyi.
- Altın busa da, buğav avur.⤤
Altın olsa da zincir (pranga, köstek) ağır.
- Altın çeçek iyissiz.⤤
Altın çiçek kokusuz.
- Altın eşikli ağaç eşiklige xarlı bolğan.⤤
Altın kapılı, ağaç kapılıya muhtaç olmuş.
(TT. Altın eşik, tahta eşiğe muhtaç olur).
(TT. Komşu komşunun külüne muhtaç.)
- Altın gesilgen yerinde sıylı.⤤
Altın, kesildiği (yani fiyatının belirlendiği) yerde değerli.
- Altın giççi bolur.⤤
Altın küçük olur.
- Altın kekelli, ay maŋalaylı ulan busa da gerekmey.⤤
Altın kâküllü, ay (gibi parlak) alınlı oğlan ise de gerekmez.
- Altın tapğanda tüyme çüpürek tapmağan.⤤
Altın bulmuş (harfiyen bulunca), bağlayacak çaput bulamamış.
- Altın tişge aldansaŋ artda aşap bolmassan.⤤
Altın dişe aldanırsan sonunda yemek yiyemezsin.
- Altın üyden can tatli, namussuzğa ata-anadan mal tatli.⤤
Altın evden can tatlı, namussuza ana babadan mal tatlı.
- Altınlar berip dos tutsaŋ, qıyınlı gün baş qaçırıp tabarsan.⤤
Altınlar verip dost tutsan, zor günde başını kaçırdığını görürsün.
- Altınlı altın bulan yaşamas, altın söz bulan yaşar.⤤
Altınlı, altın ile yaşamaz; altın söz ile yaşar.
- Altınlı taxdan ayrılıp, qara yerge kimler girip yatmağan.⤤
Altınlı tahttan ayrılıp kara yere kimler girip yatmamış.
- Altmış yılıŋ arpa oraq.⤤
Altmış yaşın arpa orak.
- Altmışında arğanğa üyrengen – axıratda soğar.⤤
Altmışında akordeon öğrenen ahirette çalar.
Altmuşunda qomuz üyrengen – axıratda soğar. (AKA-50)
Altmışında kopuz öğrenen ahirette çalar.
Altmuşda qomuz üyrengen axıratta soğar. (NEM-149)
aa.
- Ana aytğannı etmegen, negetine yetmegen.⤤
Annenin dediğini yapmayan, muradına ermemiş.
- Ana degen – Kabadır. (AKA-49)⤤
Ana, Kâbe’dir.
- Ana göŋü balada, bala göŋü – havada.⤤
Ana gönlü çocukta, çocuğun gönlü havada.
Ata göŋü – balada, bala göŋü – havada. (AKA-46, NEM-4)
Baba gönlü çocukta, çocuğun gönlü havada.
- Ana maqtağannı alma, avul maqtağannı qoyma.⤤
Anne(si)nin övdüğünü alma, köyün övdüğünü bırakma.
- Ana sözü altın tav.⤤
Ana sözü, altın dağ.
- Anadan soŋ qızardaş – aziz qardaş.⤤
Anneden sonra kız kardeş, aziz kardeş.
- Anadaş yoldaş gerek.⤤
Ana bir (veya öz) arkadaş gerek.
- Analardan osal tuvğan ulannı tüyelege minip çıqsa it xabar.⤤
Korkak doğan oğlanı, develere binip çıksa köpek kapar.
- Anam yorağan küyünde bolmayım, qatınım yorağan küyünde bolayım.⤤
Anamın dilediği gibi olmayayım, karımın dilediği gibi olayım.
- Anamda busa – ayamda.⤤
bk. Elde busa qoldadır.
- Ananı yanında yaxşılıq.⤤
Annenin yanında iyilik.
- Anaŋ ağaçdan qırqılsın.⤤
Annen ağaçtan (yani ağaç kesmekten) kırılsın. (yani Baban ölsün ve annen ev işlerinden mahvolsun.)
- Anaŋ ölse, ataŋ ağavdur.⤤
Annen ölse, baban amcadır.
- Anaŋnı qadi qaçırsa, kimge soravğa barırsan? (AKA-48, NEM-90)⤤
Anneni kadı kaçırsa kime şikâyet edersin?
- Anası aytar, qızı qaytar.⤤
Anası söyler, kızı uyar.
- Anası minse terekge, qızı miner butaqğa. (KRS-42)⤤
Anası çıksa ağaca, kızı da çıkar dalına.
- Anası ölgen gerti yetim.⤤
bk. Atası ölgen yartı yetim, anası ölgen gerti yetim.
- Anası ölmek – Asxartavu yığılmaq.⤤
Anası ölmek, Ashar Dağı[^5] yıkılmak (demektir).
- Anası osalnı qızın al, qızı osalnı özün al.⤤
Anası zayıf kızı al, kızı zayıfın kendisini al.
- Anası yürüşlü busa, qızı yorğa bolur.⤤
Anası yürüyüşlü (yani canlı, hareketli, hamarat) olursa, kızı yorga olur.
Anası yorğa bolsa, qızı yürüşlü bolur. (AKA-46, NEM-7, ÇOB-53)
Anası yorga olursa, kızı yürüyüşlü (yani canlı, hareketli, hamarat) olur.
- Anasın yılatğan avletden avlet bolmas.⤤
Anasını ağlatan evlâttan evlât olmaz.
- Anasına oşar balası, ekmegine oşar qalaçı.⤤
Anasına benzer yavrusu, ekmeğine benzer çöreği.
- Anasına qarap qızın al, aşına qarap tuzun sal.⤤
Anasına bakıp kızını al, aşına bakıp tuzunu sal.
Anasına baq, qızın al; darayına baq, bezin al. (AKA-47, NEM-18, 19)
Anasına bakıp kızını al, ipeğine bak, bezini al.
(TT. aynı. Anasına bak, kızını al; tarağına/kenarına/astarına bak, bezini al.)
- Anasını aldın alğan, qızına kişen salğan.⤤
Anasını önce (veya öne) almış, kızına köstek vurmuş.
- Anay qızı ayavlu axşam bolğunçağa.⤤
Ana kızı sevgili (veya değerli), akşam oluncaya kadar.
- Antika qatınnı ayavlu qızına tez göz tiye.⤤
Ender bulunan kadının sevgili kızına tez göz değer.
- Aŋlavsuznu yiberip, tıŋlay barğan artından.⤤
Anlayışsızı (veya akılsızı) gönderip, dinlemeye gitmiş arkasından.
- Aq aqça qara gün uçundur.⤤
Ak akçe kara gün içindir.
(TT. aynı)
- Aq gün ağartar, qara gün qaraltar.⤤
Ak gün ağartır, kara gün karartır.
- Aq qollar gişini terine tazalanır.⤤
Beyaz eller insanın teriyle temizlenir.
- Aq saqallı gişini asa bolur tayağı.⤤
Ak sakllı kişinin asa olur dayanağı.
- Aqça bergen soğar şuvşuvnu.⤤
Parayı veren düdüğü çalar.
(TT. aynı)
- Aqça bolsa, parça köp.⤤
Akçe olsa parça[^6] çok.
- Aqça sanavdan toymas.⤤
Para saymaya doyulmaz.
- Aqçağa satılğan adam Vatanın satar.⤤
Parayla satılan adam vatanını satar.
- Aqçanı ayama, namusnu aya.⤤
Akçeni koruma, şerefini koru.
- Aqsaq da alğa çığa, hüneri artıq busa.⤤
Aksak da öne çıkar, hüneri çok ise.
- Aqsaq qarğa alda uçar.⤤
Aksak karga önce uçar.
- Aqsaq qarğa butundan tüşer tuzaqğa.⤤
Aksak karga ayağından düşer tuzağa.
- Araçısı tiziv busa, keli baş da erge barır.⤤
Aracısı becerikli ise, kel baş da kocaya varır.
- Arba avğan soŋ yol görsetegenler köp bolur.⤤
Araba devrildikten sonra yol gösterenler çok olur.
(TT. aynı)
Arba sınğan soŋ[^7] yol görsetegen köp bolur. (NEM-45)
Araba kırıldıktan sonra yol gösterenler çok olur.
- Arba bulan tavşan tutmas.⤤
Araba ile tavşan tutulmaz.
- Arba sınsa – ot, ögüz ölse – et.⤤
Araba kırılırsa ateş, öküz ölürse et (olur).
- Arbanı arışı sınsa ögüzler yetim qalar.⤤
Arabanın oku kırılırsa öküzler yetim kalır.
- Arbasına mingenni yırın yırlar.⤤
bk. Kimni arbasına minseŋ, anı yırın yırla.
- Arekdegi dos-qardaşdan, yuvuqdağı avul-xonşu yaxşı.⤤
Uzaktaki dost kardeşten yakın komşun yeğdir.
Yıraqdağı qardaşdan yuvuqdağı xonşu yaxşı.
Yakın komşun uzaktaki kardeşten yeğdir.
(TT. aynı.)
Yaxşı xonşu qardaşdan yaxşı.
İyi komşu kardeşten iyi.
- Arğumaq – senden ariv at bolmas.⤤
Argamak, senden güzel at olmaz.
- Arğumaqnı aqsağanı – ölgeni.⤤
Argumağın[^8] aksaması, ölmesi (demektir).
- Arğumaqnı sıyı bolmas yoldan soŋ.⤤
Argumağın değeri olmaz yoldan sonra.
- Ari de, beri de sözüŋ bolsun, bağana qulaqda gözüŋ bolsun.⤤
Öteye de beriye de sözün olsun, direk kulağında gözün olsun
(TT. Yerin kulağı var.)
- Ariden qarasa, tav da tegiş.⤤
Uzaktan bakınca dağ da düzgün.
- Ariv – zamanlıq, süyüv – daimlik.⤤
Güzellik geçici, sevgi kalıcı.
- Ariv ariv tügül, süygen ariv.⤤
Güzel, güzel değil; sevdiğin güzel.
- Ariv azar, qılıq ozar.⤤
Güzellik geçer, ahlâk kalır (harfiyen Güzellik bozulur, ahlâk gelişir).
- Ariv bolmaq qaşdandır.⤤
Güzellik kaştandır.
- Ariv gülnü ömürü qısğa.⤤
Güzel gülün ömrü kısa.
- Ariv qatın xonşuda yaxşı.⤤
Güzel kadın komşuda iyi.
- Ariv söz – aş azığı, yaman söz – baş qazığı.⤤
Güzel söz aş azığı, kötü söz baş kazığı.
Yaxşı söz – can azıq, yaman söz – tiş qazıq.
İyi söz can azığı, kötü söz diş kazığı.
Yaxşı söz – can azığı, yaman söz – baş qazığı. (AKA-60, NEM-318, ÇOB-80)
İyi söz can azığı, kötü söz baş kazığı.
(TT. aynı: Tatlı söz can azığı, acı söz baş kazığı)
- Ariv sözde accal yoq.⤤
Güzel sözde ecel yok.
- Ariv tağınar, erşi yağınar.⤤
Güzel takınır, çirkin boya sürünür (süslenir).
(TT. Güzel bürünür, çirkin görünür.)
- Arivlük axşamğa yerli, yaxşılıq ölgünçe.⤤
Güzellik akşama kadar, iyilik ölünceye kadar.
- Arivlük qıznı yetti dınqın yaşırır.⤤
Güzellik, kızın yedi kaprisini (veya nazını) gizler.
- Arivnü ezip içemi?⤤
Güzeli ezip içerler mi? (yani Güzellik karın doyurmaz).
- Arığan atğa qamuçu da ullu yük.⤤
Yorulan ata kamçı da büyük yük.
- Arıq bolup bir tügü tüşgünçe, semiz bolup barı da tügü tüşgen qolay.⤤
Zayıf olup bir tüyü düşeceğine semiz olup bütün tüyü düşmesi daha iyi.
- Arıq busa da, at bolsun, öksüz busa da, qız bolsun.⤤
Zayıf olsa da at olsun, öksüz olsa da kız olsun.
- Arıqlıq avruvğa semizlikden seksen keren yuvuq.⤤
Zayıflık hastalığa semizlikten seksen kere yakın.
- Arpa çaçğan aç qalmas.⤤
Arpa eken aç kalmaz.
- Arpa köp berse, aç qoduq da quturar.⤤
Arpa çok verilirse aç sıpa da kudurur.
- Arpa, tari – aş eken, altın, gümüş – taş eken.⤤
Arpa darı, aş imiş; altın gümüş, taş imiş.
- Arqan nazik yerinden üzülür.⤤
İp inceldiği yerden kopar.
(TT. aynı)
- Arqannı köp uzatsa üzülür.⤤
İpi çok uzatırsan kopar.
- Arqaŋ avurtsa da, ağaçnı taşlama, üyge elt.⤤
Sırtını acıtsa da ağacı atma, eve götür.
Arqaŋ avurtsa da, alğanıŋnı üyge elt.
Sırtını acıtsa da aldığını eve götür.
- Arsarsız gişi accalsız öler.⤤
Korkusuz kişi ecelsiz ölür.
Arsarsız igit accalsız öler. (AKA-52)
Korkusuz yiğit ecelsiz ölür.
- Arslanlar avda adamas.⤤
Arslanlar avda şaşırmaz.
- Artdağına ya az, ya qaz.⤤
Arkada kalana ya az, ya kaz.
(TT. Sona kalan dona kalır.)
- Artından maqtağandan, betine ayıp etse yaxşı.⤤
Arkasından övmekten yüzüne karşı suçlamak iyi.
- Artıq (köp) tatli busa, cibin yabuşar.⤤
Çok tatlı ise sinek yapışır.
- Artıq atı maqtalmaq bir-birde talaysızlıq.⤤
Fazla övülmek bazen talihsizlik (doğurur).
- Artıq mal göz çığarmas.⤤
Fazla mal göz çıkarmaz.
(TT. aynı)
- Artıq söz başğa zarallı.⤤
Fazla söz başa zararlı.
- Artıq tuz aşğa zarallı.⤤
Fazla tuz yemeğe zararlı.
- Aş bulan urğanğa taş bulan urmay.⤤
Aş (veya ekmek) ile vurana taş ile vurulmaz.
- Aş bulan ursa, it de haplamas.⤤
Aş ile (veya ekmek) ile vurulsa köpek de havlamaz.
- Asa tayaq, üçünçü ayaq.⤤
Asa, üçüncü ayaktır.
- Aşağan qutulğan, yalağan tutulğan.⤤
Yiyen kurtulmuş, yalayan tutulmuş.
- Aşağan tamaqğa ne de girer.⤤
Yiyen boğaza ne girmez.
- Aşağandan umutlu qolay.⤤
Yiyenden umutlu yeğ.
- Aşağanıŋnı kim süyse, yaşağanıŋnı da şo süyer.⤤
Yemeni kim isterse, yaşamanı da o ister.
- Aşama tamaq, giyme boy.⤤
Yemeye boğaz, giymeye boy (lâzım veya yok).
- Aşamağa amıraq, aş qulluqğa cigerli.⤤
Yemeye hevesli, yemek hizmetine becerikli (olur veya olmalı).
- Aşamağa aş yaxşı, aldatmağa yaş yaxşı.⤤
Yemeye aş iyi, aldatmaya çocuk iyi.
- Aşamçıqğa iş yaxşı, işlevçüge – et yaxşı.⤤
Obura iş iyi, çalışana et iyi.
Aşamçıqğa iş yaxşı, işlemçikge – aş yaxşı. (KRS-55)
Obura iş iyi, çalışkana yemek iyi.
- Aşap toymağan yalap toymas.⤤
Yiyerek doymayan yalayarak doymaz.
Aşap toymağan yılap toymas. (AKA-48)
Yiyerek doymayan ağlayarak doymaz.
- Asarğa taşnı ursaŋ da, taşnı asarğa ursaŋ da, asar sınar.⤤
Süt kabına taşı vursan da taşı süt kabına vursan da süt kabı kırılır.
- Aşayğanda az gişi, işleygende köp gişi; töşekde eki gişi – biri erkek, biri tişi. (AKA-52)⤤
Yerken az kişi, çalışırken çok kişi; döşekte iki kişi, biri erkek, biri dişi.
- Aşdan toysam da, başdan toymağanman.⤤
Aşa doysam da başa (akla) doymadım.
- Asil adam etgen yaxşılığın betlemes.⤤
Asil insan yaptığı iyiliği yüze vurmaz.
- Asil özden er sözü osallıqğa çıdamas.⤤
Asil özden[^9] er, sözü zayıflığa (veya korkaklığa) sabretmez (dayanmaz).
- Asilsizni altı atası it bolur.⤤
Asil olmayanın (veya ahlâksızın) altı atası it olur.
- Aşı yoq – oraza bola, işi yoq – namazlar qıla. (AKA-52)⤤
Aşı yok, oruç tutar; işi yok, namaz kılar.
- Asıllar tersden tutmas.⤤
Asiller haksız iş yapmaz.
- Asılsız atğa minse, atasın da tanımas.⤤
Asil olmayan ata binse babasını da tanımaz.
(TT. Cahile kadılık vermişler evvela babasını asmış/kesmiş).
- Asılsızğa dos bolma.⤤
Asil olmayanla (veya ahlâksızla) dost olma.
Asılsızğa dos bolma, asday atıltar başıŋnı.
Asil olmayanla (veya ahlâksızla) dost olma, as gibi başını ağrıtır.
Adilsizge dos bolsaŋ asday atıltar.
Âdil olmayan (veya görgüsüz) kişiye dost olursan as gibi saldırır.
- Aşına qarap tuzun sal.⤤
Aşına göre tuzunu at.
- Asırağan gözge çöp tüşer.⤤
Esirgenen göze çöp batar.
(TT. aynı)
- Asludan maqtalğan ahlüde asil söz kem bolmas.⤤
Nesli övülen ailede asil söz az olmaz.
- Aslunu aburun saqlamağan, onu duşmanlardan da yaqlamas.⤤
Aslının saygınlığını korumayan, onu düşmanlara karşı da korumaz.
- Aşnı qatığı – aç bolup aşamaq.⤤
Ekmeğin (veya yemeğin) katığı (veya baharatı), acıkınca yemek(tir).
- Aşnı tatıvun aşama başlağanda biler.⤤
Ekmeğin (veya yemeğin) tadı, yemeye başlayınca bilinir.
- Asta yürüsem, qayğı meni artımdan yetişe, bek yürüsem, men qayğını artından yetişemen.⤤
Yavaş yürüsem kaygı benim arkamdan yetişiyor, hızlı yürüsem ben kaygının arkasından yetişiyorum.
- Asxartav da asta-asta Asxar bolğan.⤤
Ashartav[^10] da yavaş yavaş Ashar olmuş.
- At alğınça, yer al.⤤
At almaktansa yer (veya meydan) al.
- At alsaŋ, baş bulan töş al, qatın alsaŋ – qabaq bulan qaş al.⤤
At alırsan başına ve göğsüne bak; kadın alırsan gözü ile kaşına bak.
- At atnı yağına barar.⤤
At atın yanına gider.
- At avnasa tük qalar.⤤
At ağnasa tüy kalır.
At avnağan yerde tük qalır. (AKA-49, NEM-102)
Atın ağnadığı yerde tüy kalır.
(TT. Atın oynadığı yerde tüyü kalır.)
- At aylansa qazıqğa.⤤
At dolanırsa, kazığa (bağlanır).
- At çaba dep, it çaba.⤤
At koşuyor diye it de koşuyor.[^14]
- At da mal eken.⤤
At da mal imiş (yani Eldeki az bir varlığın değeri, elden çıkınca anlaşılır).
- At mingen qılıç tağar.⤤
At binen kılıç kuşanır.
- At mingenniki, ögüz yekgenniki.⤤
At binenin, öküz çifte (veya arabaya) koşanın.
At mingenniki, ton giygenniki.
At binenin, kürk, giyenin.
(TT. At binenin, kılıç kuşananın.)
- At minivçüsün tanır.[^15]⤤
At binicisini tanır.
(TT. aynı)
- At minmegen at minse, çapdıra-çapdıra öltürer.⤤
At binmeyen at binse, koştura koştura öldürür.
- At minmeyli atnı maqtama, yıl bitmeyli qatınnı maqtama.⤤
Ata binmeden atı övme, yıl bitmeden kadını övme.
- At ölse – maydan qalır, igit ölse – atı qalır.⤤
At ölse meydan kalır, yiğit ölse adı kalır.
İt ulur, maydan qalır. Yigit ölür, şan qalır. (NEM-15, 16)
İt ulur meydan kalır. Yiğit ölür şan kalır
At ölür – maydan qalır, yigit ölür – şanı qalır. (AKA-47)
At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır
(TT. aynı)
- At tizden, igit sözden.⤤
At dizden, yiğit sözden (belli olur).
At – tizden, yigit – sözden belgili. (AKA-47, ÇOB-7)
At dizden, yiğit sözden belli (olur).
At tizden. Yigit sözden bilgeni.[^16] (NEM-13-14)
At dizden yiğit.
- At tuyağı temtekdir.⤤
At toynağı delişmendir.
- At tuyağın tay basar.⤤
At toynağına tay basar.
- At uruçunu duşmanı.⤤
At hırsızın düşmanı.
- Ata arqa tayavdur.⤤
Baba, arkana destektir.
- Ata balası bolma, el balası bol.⤤
Baba çocuğu olma, el çocuğu ol.
- Ata göŋü – balada, bala göŋü – havada.⤤
bk. Ana göŋü balada, bala göŋü – havada.
- Ata malı mal bolmas, aya malı bolmasa.⤤
Baba malı mal olmaz, el emeği olmasa.
(TT. Ata malı mal olmaz, kendin kazanman gerek.)
- Ata qardaş – mal qardaş, ana qardaş – can qardaş.⤤
Baba kardeşi, mal kardeşi; ana kardeşi, can kardeşi (veya Baba bir kardeş, mal kardeşi; ana bir kardeş, can kardeşi).
- Ata qardaş atdan tüş, ana qardaş törde oltur.⤤
Baba kardeşi attan in, ana kardeşi baş köşede otur (veya Baba bir kardeşim, attan in; ana bir kardeşim, baş köşede otur.)
- Ata ullu öz töresin özü eter.⤤
Baba büyük, kendi töresini kendisi yapar.
Atalu öz töresin özü eter. (AKA-49)
Beyler (veya soylular) kendi töresini kendileri yapar.
Atolu[^13] öz töresin özü eter. (NEM-93)
Beyler (veya soylular) kendi töresini kendileri yapar.
- Ata üyretgen oq eter, ana üyretgen ton eter.⤤
Babanın öğrettiği (çocuk) ok yapar, ananın öğrettiği (çocuk) elbise yapar.
- Ata yurtuŋnu nasibin aşlıq becenden gör.⤤
Baba ocağının nasibini tahıl ambarından gör.
- Ata-anağa sıy etmegen, sıydan tüşer.⤤
Annesine babasına hürmet etmeyen hürmetten düşer.
- Atadan qalıp at mingenni atı bolmasa da, atlı bolur.⤤
Babadan at binenin atı olmasa da ünü olur (İyi evlât için söylenir.)
- Atalar girse – qonaq, çıqsa yat.⤤
Babalar girse konuk; çıksa yabancı.
- Atalar sözleri – yaşavnu oŋ gözleri.⤤
Atasözleri hayatın sağ gözleri.
- Atalar sözü altındır.⤤
Atasözü altındır.
- Atalardan qalıp at minmes, analardan qalıp ton giymes.⤤
Babadan olmakla at binilmez, anadan olmakla kürk giyilmez.
- Atalarını qoççaqlıqları – ulanlarını qanatları.⤤
Babaların kahramanlıkları, oğulların kanatları.
- Atalu öz töresin özü eter.⤤
bk. Ata ullu öz töresin özü eter.
- Atam öldü bir açuv, xayrat etdim eki açuv.⤤
Babam öldü bir acı, hayır ettim (yani babamın yemeğini verdim) iki acı.
- Atam ölegenni bilgen busam, arpa çapelekge satar edim.⤤
Babamın öleceğini bilseydim, arpa ekmeğine satardım.
(TT. Babamın öleceğini bilseydim kulağı dolu darıya satardım.)
Atım ölecegin bilgen busam, arpa etmekge satar edim. (AKA-49)
Atımın öleceğini bilseydim, arpa ekmeğine satardım.
- Atanı atın tutğan – ulanlığın unutğan.⤤
Babanın adını tutan, oğulluğunu unutmuş.
- Atanı igitligi – ulanğa namus.⤤
Babanın yiğitliği oğluna yük (yani Onu taşıması gerekir).
- Atanı osallığı – ulanğa ilıq.⤤
Babanın zayıflığı (veya korkaklığı) oğluna yüz karası.
- Ataŋ ayuv busa, sen arslan bol.⤤
Baban ayı ise sen arslan ol.
- Ataŋ bulan maqtanma, atıŋ bulan maqtan.⤤
Baban ile övünme, adın ile (yani kendinle) övün.
- Ataŋ-anaŋ qart busa da, satıp qaravaş alma.⤤
Annen baban yaşlansa da satıp köle alma.
- Ataŋ-anaŋ töresi, onu kimden göresi?⤤
Ana babanın töresi, onu kimden göresi?
- Ataŋdan artıq bil, tek artından yürü.⤤
Babandan fazlasını bil, ama arkasından yürü.
- Ataŋnı sen aburlamasaŋ, kim aburlar?⤤
Babana sen hürmet etmezsen kim hürmet eder?
- Atası ölgen yartı yetim, anası ölgen gerti yetim.[^11]⤤
Babası ölen yarı yetim, anası ölen gerçek yetim.
(TT. Baba öksüzü öksüz değil, ana öksüzü öksüz.)
- Atası ölmek – Asxartavu avmaq.⤤
Babası ölmek, Ashartavı[^12] yıkılmak.
- Atasın çıptağa salğan, çıtnı özüne alğan.⤤
Babasını hasıra koymuş, basmayı kendine almış.
(TT. Baba oğluna bir bağ bağışlamış, oğul babaya bir salkım üzüm vermemiş.)
- Atasın öltürgenni ulanı unutmas.⤤
Babasını öldüreni oğlu unutmaz.
- Atasız ana bolmas, anasız bala bolmas.⤤
Babasız ana olmaz, anasız çocuk olmaz.
- Atğa mingen arımas.⤤
Ata binen yorulmaz.
- Atğa yürügende ur qamuçunu.⤤
Ata yürüyünce vur kamçıyı.
- Atğan gülle qaytıp gelmes.⤤
Atılan mermi geri gelmez.
(TT. Atılan ok geri dönmez).
- Atğan tayaq da giyevge tiyer.⤤
Attığın dayak da güveye dokunur.
- Atı aytılğan atadan qalmasın osal ulan.⤤
Meşhur babadan zayıf (korkak) oğul olmasın.
- Atı bar atlanmas, yeri bar atlanır.⤤
Atı olan atlanmaz, yeri olan atlanır.
Yersiz atlanıv bolmas.
Eyersiz ata binilmez (veya meydanı olmayan ata binemez).
- Atı yaxşı yoldan yalqmas, qatını yaxşı üyden yalqmas.⤤
Atı iyi yoldan bıkmaz, karısı iyi evden bıkmaz.
- Atıŋ örçük busa, min de qaç.⤤
Atın huysuz ise bin de kaç.
- Atıŋ yügürük busa, borandan qorqma.⤤
Atın yürük ise tipiden korkma.
- Atıŋa eşek, tonuŋa teşik demedik.⤤
Atına eşek, kürküne delik demedik.
- Atlı yayavnu qayğısın bilmes.⤤
Atlı yayanın derdini bilmez.
(TT. Tok acın hâlinden bilmez.)
- Atlını atlı göterse, alıslağa getse de yalqmas.⤤
Atlıyı atlı kaldırırsa, uzaklara gitse de bıkmaz (veya Atlıya atlı yardım ederse, uzaklara gitse de yorulmaz).
- Atnı aranda, erni üyde tanımas.⤤
At ahırda, er evde tanınmaz.
- Atnı arpa bulan hayda.⤤
Atı arpa ile sür.
- Atnı qamuçusu – yemdir.⤤
Atın kamçısı yemdir.
- Atnı yaxşısı – tizinden, qatınnı yaxşısı – sözünden.⤤
Atın iyisi dizinden, kadının iyisi sözünden.
- Av bar üyde avruv bar.⤤
Örümcek ağı olan evde hastalık var.
- Av bir gün öle, avçu har gün.⤤
Av bir gün ölür, avcı her gün.
- Av tüşmegen börü ayaqların çaynar.⤤
Avsız kalan kurt ayaklarını çiğner (veya yer).
- Av urğannıki tügül, buyurğannıki.⤤
Av, vuranın değil, buyuranın.
- Avam aŋlamas, harsız tıŋlamas.⤤
Cahil anlamaz, arsız dinlemez.
- Avçu urar, eger tutar.⤤
Avcı vurur, tazı tutar.
- Avçunu antlısı av urmas.⤤
Avcının yeminlisi av vurmaz.
- Avleti yoqnu öktemligi yoq, qatını yoqnu bir zatı da yoq.⤤
Evlâdı olmayanın iftihar edecek bir şeyi yok, karısı olmayanın hiçbir şeyi yok.
- Avletinden hayı yoqnu, tazalıqdan da payı yoq.⤤
Evlâdına özen göstermeyenin temizlikten de payı yok.
- Avletiŋni yaşda üyret, qatınıŋnı başda üyret.⤤
Evlâdına çocukken öğret, karına başta öğret.
- Avletleri tüzelgen gişige xalq suqlanır.⤤
Evlâtları yetişen kişiye halk hayran olur.
- Avletleri yetişgen gişi avulğa aytılır.⤤
Evlâtları yetişen kişi köyde tanınır.
- Avletni azğanı, alaşasın özü minip, atasın yayav yürütür.⤤
Evlâdın azanı, atına kendi binip babasını yaya yürütür.
- Avletsizni avruğanı ölgenden avur.⤤
Evlâtsızın hastalanması ölmekten ağır.
- Avliya artın oylamas.⤤
Aptal sonunu düşünmez.
- Avliya avliya tügül, avliyağa göre bolğan avliya.⤤
Aptal aptal değil, aptala göre olan aptal.
- Avliya aytar, albah inanar.⤤
Aptal söyler, ahmak inanır.
- Avliya dün’yanı baylığına, haqıllı busa aŋlavuna umut eter.⤤
Aptal dünyanın zenginliğini, akıllı ise anlamayı umar.
- Avliya mal, tuxum bulan, haqıllı ilmu bulan öktem.⤤
Aptal mal, soy ile; akıllı ilim ile mağrur.
- Avliya qardaşdan haqıllı xonşu yaxşı.⤤
Aptal kardeşten akıllı komşu iyi.
- Avliya qonaq üy yesin sıylar.⤤
Ahmak misafir ev sahibini ağırlar.
(TT. aynı)
- Avliyağa darman yoq.⤤
Aptala derman yok.
- Avliyağa el erkin.⤤
Aptala halk rahat.
- Avliyağa maslahatdan ne payda?⤤
Aptala nasihatten ne fayda?
- Avliyağa yol tuvra.⤤
Aptala, yol doğru.
- Avliyağa zahmat köp.⤤
Aptala zahmet çok.
- Avliyağa zakon yazılmağan.⤤
Aptala kanun yazılmamış.
- Avliyanı müyüzü-qulağı bolmas.⤤
Aptalın boynuzu kulağı olmaz.
Avliyanı qulağı bolmay. (NEM-65)
Aptalın kulağı olmaz.
- Avliyanı ya söyletip, ya çapdırıp qara.⤤
Aptalı ya konuşturup ya koşturup bak.
- Avliyanı zavxu köp.⤤
Aptalın zevki çok.
- Avru meniçun, öleyim seniçun. (AKA-50, NEM-134)⤤
Hastalık benim için, öleyim senin için.
- Avrumağan başnı suv yavluq bulan qısmas.⤤
Ağrımayan baş havlu ile bağlanmaz.
Avrumağan başnı yavluq bulan baylamas. (AKA-49, NEM-129)
aa.
- Avruv alğasasa da, alma zamanından alda bişmes.⤤
Hasta acele etse de elma zamanından önce olgunlaşmaz.
Avruv alğasar, alma zamanında bişer. (AKA-51)
Hasta acele eder, elma zamanında olgunlaşır.
- Avruv arslan yıqğan.⤤
Hastalık arslan yıkmış.
- Avruv azığı bulan.⤤
Hasta, azığı ile.
- Avruv saqlamaqdan avrumaq tınç.⤤
Hasta bakmaktan hastalanmak rahat.
- Avruv yesine sıylı.⤤
Hasta, sahibine saygılı.
- Avruvlunu aldında accallı öler.⤤
Hastanın önünde eceli gelen ölür.
(TT. Hasta yatan ölmez, eceli yeten ölür.)
- Avruvnu xadirin avruğan yaxşı bile.⤤
Hastanın hâlini hastalanan iyi bilir.
- Avruvnu xadirin sav bilmes.⤤
Hastanın hâlinden sağ anlamaz.
- Avruvnu yanında sav semirer.⤤
Hastanın yanında sağlıklı semirir.
- Avruy busa – men avruyum, öle busa – sen öl.⤤
Hastalanmaksa ben hastalanayım, ölmekse sen öl.
- Avul iti ala bolsa, börü görse – biriger. (AKA-51, KRS-36)⤤
Köyün köpekleri dağınık olsalar da kurt görünce birleşirler (yani Kurt görmeyince köyün köpekleri birleşmez).
- Avuz avruvğa aççıdaş.⤤
Ağız hastalığına (veya ağrısına) şap.
- Avuz bilgenni söyler.⤤
Ağız bildiğini söyler.
- Avuz bir, qulaq eki; eki tıŋla, bir eşit.[^17]⤤
Ağız bir, kulak iki; iki dinle, bir işit.
(TT. Ağız bir, kulak iki; bir söyle, iki işit)
- Avuzdan çıqğan – alamğa.⤤
Ağızdan çıkan âleme (yayılır).
Avuzdan çıqğan – avuzğa.
Ağızdan çıkan ağıza.
Avuzdan çıqğan – avamğa.
Ağızdan çıkan halka (yani Bir ağızdan çıkan sır, başka ağızlarda dolaşır, âleme yayılır).
- Avuzdan çıqğan başğa tiyer.⤤
Ağızdan çıkan başa gelir.
- Avuzdan çıqğan erşi söz hökünüp esge tüşer.⤤
Ağızdan çıkan çirkin söz pişmanlıkla hatırlanır.
- Avuzğa tüşgen söz qaytmas.⤤
Ağza düşen söz geri dönmez.
- Avuznu tiş; insannı iş bezey.⤤
Ağzı diş, insanı iş süsler.
- Avval soqur bolğan artda da görmes.⤤
Önceden kör olan sonra da görmez.
- Avzu qıŋır bolsa da, bay söylesin. (AKA-48)⤤
Ağzı eğri olsa da zengin konuşsun.
- Avzuna biçaq xabıp atılmas.⤤
Ağza bıçak alınıp atılmaz.
- Avzuŋ tolup qan bolsa da duşmanıŋa tükürme.⤤
Ağzın kanla dolsa da düşmanına tükürme.
- Axıratğa alğasama.⤤
Ahirete acele etme.
- Axıratnı azabından dün’yanı namusu güçlü.⤤
Ahiretin azabından dünyalık görevler güçlü.
- Axşam almasaŋ erten tapmassan.⤤
Akşam almazsan sabah bulamazsın.
- Axşam tuvar bek otlar.⤤
Akşama kalan hayvan iyi otlar.
- Axşamdan soŋ gün tuvmas.⤤
Akşamdan sonra gün doğmaz.
- Ay abdal ay derbiş, aqça bulan biter iş.⤤
Ay apdal, ay derviş; akçe ile biter iş.
- Ay avruvun gün göterer.⤤
Ay hastalığını (veya hastasını) gün (veya güneş) iyileştirir.
- Ayağan balın biy içer.⤤
Kıyamadığın balı bey yer.
(TT. Yemeyenin malını yerler.)
- Ayağı giççi süygenni giyer, ayağı ullu sıyğannı giyer.⤤
Ayağı küçük (olan) istediğini giyer, ayağı büyük (olan) sığanı giyer.[^18]
- Ayağı qıçıtğan Aştarxan gezer.⤤
Ayağı kaşınan Astrahan’a gider (yani Çok uzun yola çıkar).
- Ayaŋda busa aşarsan, anaŋda busa alırsan.⤤
Elindeyse yersin, annendeyse alırsın.
- Ayaqlarıŋnı yuvurğanğa göre uzat.⤤
Ayaklarını yorgana göre uzat.
(TT. aynı)
Töşegiŋe göre ayağıŋ uzat. (AKA-55)
Döşeğine göre ayağını uzat.
Yuvurğanğa göre ayağıŋnı uzat. (KRS-381)
Yorgana göre ayağını uzat.
- Ayavlu qız – qayavlu qız.⤤
Sevgili (veya değerli) kız, esir kız.
- Aybatnı ayıbına artda qara.⤤
Güzelin kusuruna sonda bak.
- Ayğa bulut yabulmas, altınğa tot qabunmas.⤤
Ayı bulut örtmez, altın pas tutmaz.
(TT. Güneş balçıkla sıvanmaz.)
- Ayğa qarap it haplar.⤤
bk. İt uluğan bulan ayğa zaral berirmi?
- Ayıplını ağı da qara.⤤
Suçlunun akı da kara.
- Ayıpsız dos bolmas.⤤
Hatasız dost olmaz.
(TT. Hatasız dost arayan dostsuz kalır.)
- Ayıpsız dos izlegen dossuz qalır.⤤
Hatasız dost arayan dostsuz kalır.
(TT. aynı)
- Ayıqda esindegin esirgende çığara.⤤
Ayıkken sakladığını (harfiyen aklındakini) sarhoş olunca çıkarır.
- Aylanç busa da, yol yaxşı.⤤
Dolambaçlı olsa da yol iyi.
Aylanç bolsa da yol yaxşı, aylı bolsa da qız yaxşı. (AKA-47, NEM-11)
Dolambaçlı olsa da yol iyi, gebe olsa da kız iyi.
- Aylanğan börü aç qalmas.⤤
Dolaşan kurt aç kalmaz.
- Aylanğanda girgen aş üyüm.⤤
Gezip dolaşıp girdiğim mutfağım.
- Aylanğınça arba yol, tuvra barğanğa soqmaq.⤤
Dolaşmak için araba yolu (iyidir), doğru gidene patika.
- Ayran tiley gelgensen, yaşırma çelegiŋni.⤤
Ayran istemeye gelmişsin, saklama kovanı.
- Ayrılğan el azar, qoşulğan el ozar.⤤
Ayrılan halk zayflar, birlik olan halk güçlenir.
(TT. Birlikten kuvvet doğar).
- Ayrılma süygen dosunu yerqaşın tiler.⤤
Ayrılmak isteyen, dostunun eyer kaşını ister.
- Ayrılmas yerge unutulmas söz.⤤
Ayrılınmaz yere unutulmaz söz.
- Aytar sözüŋ gümüş busa, aytmas sözüŋ altındır.⤤
Aytğanıŋ gümüş busa, aytmağanıŋ altındır.
Söyleyeceğin söz gümüş ise, söylemeyeceğin söz altındır.
(TT. Söz gümüşse sükût altındır).
- Aytğan avliya busa da, aŋlağan haqıllı bolsun.⤤
Söyleyen aptal olsa da anlayan akıllı olsun.
- Aytğan küyde bolmasa, bolğan küyde etme gerek.⤤
Söylendiği şekilde olmazsa olduğu şekilde yapmak gerek.
- Aytğanğa qarama, aytılğanğa qara.⤤
Söyleyene bakma, söylenene bak.
(TT. Söyleyene değil, söyletene bak.)
- Aytğanıŋ bolmasa, atğanıŋ tiyer.⤤
Söylediğin olmazsa attığın değer (vurur).
- Aytılğan altı söz etilgen bir işge tiymey.⤤
Söylenen altı söz yapılan bir işe değmiyor.
- Aytılğan söz – atılğan oq.⤤
Söylenen söz, atılan ok (gibidir).
- Aytılmağan söznü yesisen, aytılğan söznü qulusan.⤤
Söylemediğin sözün sahibisin, söylediğin sözün kulusun.
- Aytıv çaqı iş de bolmas, ayuv çaqı baş da bolmas.⤤
Söylendiği kadar iş olmaz, ayı kadar baş olmaz.
- Aytma tınç, etme qıyın.⤤
Söylemek kolay, yapmak zordur.
- Aytmasnı aytma, aytğan soŋ qaytma.⤤
Söylenmeyecek sözü söyleme, söyledikten sonra dönme.
- Ayuvdan qorqma – ayıpdan qorq.⤤
Ayıdan korkma, ayıptan kork.
- Az aşa, asıl aşa.⤤
Az ye, asil ye.
Az aşa, asil yaşa. (AKA-48, NEM-63)
Az ye, asil yaşa.
- Az aşım, avrumağan başım.⤤
Azıcık aşım, ağrımayan başım.
(TT. aynı)
- Az avruv aşğa göre.⤤
Az hastalık (veya ağrı) aşa göre.
- Az avruv, ansat ölüm. (AKA-48, NEM-67)⤤
Az hastalık, çabuk (veya kolay) ölüm.
- Az avruvnu aş yeŋer, aş yeŋmese, iş yeŋer.⤤
Az hastalığı aş yener, aş yenmezse iş yener.
- Az bergen candan berir, köp bergen maldan berir.⤤
Az veren candan verir, çok veren maldan verir.
(TT. Az veren candan, çok veren maldan.)
- Az bitginçege, köp toyğunçağa.⤤
Az bitinceye kadar, çok doyuncaya.
- Az damahkarlıq etmek köp ziyanğa geltirer.⤤
Az tamahkârlık çok ziyan getirir.
- Az söyle, köp tıŋla – uyalmassan.⤤
Az söyle, çok dinle; utanmazsın.
- Az söyleseŋ, köp eşitersen.⤤
Az konuşursan çok işitirsin.
- Az xabıp, köp çayna, buvulmassan.⤤
Az ısırıp çok çiğne, boğulmazsın.
- Azaplıqda azatlıq.⤤
Azaplıkta azatlık.
- Azireyil azav bizli, aç gözlü, boş qaytarmı can almağa gelgen soŋ?⤤
Azrail keskin bizli, açgözlü, boş döner mi can almaya geldikten sonra?
- Azığı köpnü arbası artda.⤤
Azığı çok olanın arabası arkada.
- Azıqlı at arımas.⤤
Azıklı at yorulmaz.
- Aznı xadirin bilmegen, köpnü xadirin de bilmes.⤤
Azın kadrini bilmeyen, çoğun kadrini de bilmez.
(TT. Azı bilmeyen çoğu hiç bilmez.)