Къумукъ тил

Ninenin[^1] vurması acıtmaz.

(TT. Ananın bastığı yavru incimez.)

Saygı görmek istersen, annene babana saygı göster.

Avlu (yani ev) alma, komşu al.

Üy alğınça, xonşu al. (KRS-337)

Ev alma, komşu al.

(TT. aynı)

Avlunun (yani evin) içinde ne olduğunu sahibi iyi bilir.

Aç atım, var atım; tok atım, yok atım.

Aç olandan yaman imiş, pek doyan.

Aç gelince ağaya, güç gelince boğaya.

Aç gelince akçeye.

Aç geleni doyurmuş, geç geleni konuk etmiş.

Aç kişiden kaç, kişi (yani Ey insan, aç insandan uzak dur).

(TT. Aç ile eceli gelen söyleşir.)

(TT. Aç anansa/atansa da kaç.)

(TT. Aç, yanından kaç.)

bk. Barağan balahğa gelegen balah, aç ögüzge çirigen salam.

Aç, dolaşır.

Aç karnım, dinç kulağım.

(TT. Azıcık aşım, kaygısız başım.)

Aç karın çok lâfı sevmez.

Aç karından ağır şey yoktur.

bk. Tavuq esinde tari, yarlı esinde miçari.

Aç dur, rahat dur; başkasını incitme.

Açın hâlinden tok anlamaz.

(TT. Tok, acın hâlinden bilmez.)

Ecel gelmeyince ölüm yok.

(TT. Hasta yatan değil, eceli gelen ölür).

Eceli gelen ölür kırgında.

(TT. Hasta yatan değil, eceli gelen ölür).

Acı olup acımıyor, tatlı olup tatlanmıyor.

Acıyı tatmayan, tatlıyı tatmaz.

Açlıktan ölenin kabri yok (yani Açlıktan ölen yok).

Aça yemek yaptırma, üşüyene ateş yaktırma.

Açılmayan ağız baldan tatlı.

Açık ağız aç kalmaz.

(TT. aynı)

Açlık düşmanın kapısını da tanıtır.

Açın toktan farkı, yarım pide.

(TT. Açlık ile tokluğun arası yarım yufka.)

Açın gözü ekmekte, tokun gözü hikmette.

Öfke gelir, bilim gider; bilim gelir, öfke gider.

Öfke, ansızın kapan köpek gibi.

Öfkelenirsen burnunu ısır.

Adam adamdır, bir kuruşu olmasa da; eşek eşektir, altından çulu olsa da.

(TT. Eşeğe altın semer vursalar eşek yine eşektir).

Adam yer, bazen de içip maymuna benzer.

İnsan var, ki insanların süsüdür, insan var, ki hayvan ondan iyidir.

İnsan bir kere doğar, bir kere ölür.

Adam boyu elbise, ağaç boyu yaprak.

(TT. Ağaç yaprağıyla gürler/güzeldir.)

İnsan ölür, şeytan kalır.

Adam kendinden değil, sözünden bilinir.

İnsan söyler, kader güler.

Adam söyler qadar görer. (NEM-145)

İnsan söylediği kadar görür (veya İnsan söyler, kader tecelli eder).

İnsan konuşur, hayvan yalaşır.

(TT. İnsan konuşa konuşa, hayvan koklaşa koklaşa.)

Adam sözü ile tanınır, işi ile anlatılır.

İnsan yanıla yanıla alim olur.

İnsan ağlayarak doğar, ah çekerek ölür.

İnsan yoldaşları ile tanınır.

(TT. Bana arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim).

İnsana akılsız arkadaştan zor şey yoktur.

(TT. Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.)

Adama akıl, sultana taht gibidir.

İnsanlık iki şey iledir: birisi yürek, birisi dil.

İnsanlık nedir; anlamak, az söyleyip çok dinlemek.

İnsanı insan yapan annedir.

Adamın adamlığı, adam iledir.

Adamın adamlığı alış verişte belli olur.

(TT. Adamın iyisi alış verişte belli olur.)

İnsanın alası içinde, hayvanın alası dışında.

(TT. aynı)

Adamın zayıflayanı sofu olur.

Atalunu azğanı supu bolur. (AKA-48)

Soylunun zayıflayanı sofu olur.

bk. Birçe bir pud tuz aşamasa, adamnı tanımağa qıyın.

İnsanın edebi altından kıymetli.

Adamı denemek istersen çift sürmeye git.

İnsanın kadrini insan bilir.

Şaşıranı (veya kaybolanı) arkasındaki bilir, yanılanı yanındaki bilir.

Adalet güçlü ecelden.

Âdil (veya görgülü) kişi âdil olmayana (veya görgüsüze) sırrını açmaz.

Adaletle iş gören adaletsizden korkmaz.

Haksız dökülen kan yerde kalmaz.

Adalet olmayan yerde (harfiyen köyde) ecelsiz ölünür.

bk. Asılsızğa dos bolma.

Ağaç keserken hah demek yardım etmez.

Ağaç kesersen uzun kes.

Ağaçta bey (veya oyun) olmaz.

bk. Tavlardağı taşlar da meni qardaşlarım bolğan busa edi.

Ağaç kesmeye giden sırtına acımaz.

Ağacı yok, kuru yakar; ekmeği yok, buğday yer.

Ağaçlıkta (ormanda) büyürsen kütüğe sırrını açarsın (veya kütükle dertleşirsin).

Ormana girmeye cadı, eve girmeye üvey anne bırakmıyor.

Ağalık (veya beylik) er kişiye.

Ağaran sakal kararmaz.

Ağabeyi ölmek, ay (gibi) boynuzu kırılmak.

Ah demekle artmıyor yardımlar.

Ah demekle hastalık (veya ağrı) azalmaz.

Aile tatlı ise yarı zenginlik.

Ahmağın arkasından da gitme, önünden de gelme.

Bedduanın ayağı yavaş olur, ama pek etikili olur.

Al ile yeşil yakışır, mavi de katılırsa gözün kamaşır.

Ön teker nereden giderse, arka teker da oradan yürür.

(TT. Arabanın ön tekerleği nereden geçerse art tekerleği de oradan geçer.)

Alırken kardeş, verirken tanımaz.

Alanın durumu, satanın imanı yok.

Alçak bulut (yani sisli hava) kardeşim, küçük çoban yoldaşım.

Alçağı ayaktan, yükseği baştan göndermek gerek.

Alaşanı ayaqdan, biyikni başdan yibermek gerek. (AKA-48, NEM-89)

aa.

Önce gelen kuş burnunu, sonda gelen kuş gözlerini temizler.

Önce sen bilirsin idim, şimdi sen ne bilirsin oldum.

Önüne baksan deniz, arkasına baksan domuz.

Aldım ceviz, sattım ceviz; bana kaldı şangır şungur.

Önündeki düşman arkandaki dosttan iyi.

Önünden kucaklıyor, ardından bıçaklıyor.

Alan bir günahlı, aldıran bin günahlı.

Aldıysan verirsin, verdiysen alırsın.

Acele eden iki defa döner (veya yapar).

(TT. Acele işe şeytan karışır.)

Acele eden kişinin işi rast gitmez.

(TT. Acele işe şeytan karışır.)

Acele eden su denize ulaşamaz.

(TT. Acele yürüyen yolda kalır.)

(TT. Ağır git ki yol alasın.)

Acele eden su yerine ulaşır, yere sinmez.

Acele etmeyen su yere siner, yerine ulaşmaz.

Acelecilik üzüntünün kız kardeşidir.

(TT. Acele işe şeytan karışır.)

Elifine (yani harfine, biçimine) bakma, kalıbına bak.

(TT. Sûrete bakma, sirete bak.)

Alim, halka muallim.

Alim insan halkın ışığıdır.

Alim olmaktan adam olmak zor.

Alim işe cömert, söze cimri olur.

Alimin ölmesi âlemin ölmesi ile birdir.[^4]

Alimden bilimsizliğini gizleyen, kendisine ihanet eden kimsedir.

Alimin öfkesi olmaz.

Uzakta altın var derler, gitsen bakır da bulunmaz.

Pulan yerde altın bar, barsa – bağır tabulmas. (AKA-57, NEM-159)

Filan yerde altın var (derler), gitsen bakır da bulunmaz.

Allah’ın vermediğini molla vermez.

Allah diyen aç kalmaz, doyuncaya kadar çiftçilik yaparsa; Hak diyen mahrum olmaz, ambarı dolu olursa.

Allah degen aç qalmas, ah degen mahrüm bolmas. (AKA-48)

Allah diyen aç kalmaz, ah diyen mahrum olmaz.

Allah degen aç qalmas. (NEM-81)

Allah diyen aç kalmaz.

Allah’ın vurduğuna peygamber de ilenir.

Allah, sen beni dostlarımdan koru; düşmanlarımdan ben kendim korunurum.

Elma, ağacından uzağa düşmez.

(TT. Armut dibine düşer.)

Elma ağacının altına armut düşmez.

Alma terekden erik tüşmes. (AKA-47)

Elma ağacının altına erik düşmez.

(TT. Elma ağacının dibine armut düşmez.)

Almaya selâmı yok, dinlemeye kelâmı yok.

Almadığını ödeyesin, yemediğini kusasın.

Elmas elmas ile kesilir.

(TT. Çivi çiviyi söker.)

Altı alacağım da beş vereceğim de yok.

Altı oğul çok değil, bir oğul az değil.

Altı kez ısırsa er, altmış kez ısırsa at doyar.

Altın başlı kadından bakır başlı erkek iyi.

Altın olsa da zincir (pranga, köstek) ağır.

Altın çiçek kokusuz.

Altın kapılı, ağaç kapılıya muhtaç olmuş.

(TT. Altın eşik, tahta eşiğe muhtaç olur).

(TT. Komşu komşunun külüne muhtaç.)

Altın, kesildiği (yani fiyatının belirlendiği) yerde değerli.

Altın küçük olur.

Altın kâküllü, ay (gibi parlak) alınlı oğlan ise de gerekmez.

Altın bulmuş (harfiyen bulunca), bağlayacak çaput bulamamış.

Altın dişe aldanırsan sonunda yemek yiyemezsin.

Altın evden can tatlı, namussuza ana babadan mal tatlı.

Altınlar verip dost tutsan, zor günde başını kaçırdığını görürsün.

Altınlı, altın ile yaşamaz; altın söz ile yaşar.

Altınlı tahttan ayrılıp kara yere kimler girip yatmamış.

Altmış yaşın arpa orak.

Altmışında akordeon öğrenen ahirette çalar.

Altmuşunda qomuz üyrengen – axıratda soğar. (AKA-50)

Altmışında kopuz öğrenen ahirette çalar.

Altmuşda qomuz üyrengen axıratta soğar. (NEM-149)

aa.

Annenin dediğini yapmayan, muradına ermemiş.

Ana, Kâbe’dir.

Ana gönlü çocukta, çocuğun gönlü havada.

Ata göŋü – balada, bala göŋü – havada. (AKA-46, NEM-4)

Baba gönlü çocukta, çocuğun gönlü havada.

Anne(si)nin övdüğünü alma, köyün övdüğünü bırakma.

Ana sözü, altın dağ.

Anneden sonra kız kardeş, aziz kardeş.

Ana bir (veya öz) arkadaş gerek.

Korkak doğan oğlanı, develere binip çıksa köpek kapar.

Anamın dilediği gibi olmayayım, karımın dilediği gibi olayım.

bk. Elde busa qoldadır.

Annenin yanında iyilik.

Annen ağaçtan (yani ağaç kesmekten) kırılsın. (yani Baban ölsün ve annen ev işlerinden mahvolsun.)

Annen ölse, baban amcadır.

Anneni kadı kaçırsa kime şikâyet edersin?

Anası söyler, kızı uyar.

Anası çıksa ağaca, kızı da çıkar dalına.

bk. Atası ölgen yartı yetim, anası ölgen gerti yetim.

Anası ölmek, Ashar Dağı[^5] yıkılmak (demektir).

Anası zayıf kızı al, kızı zayıfın kendisini al.

Anası yürüyüşlü (yani canlı, hareketli, hamarat) olursa, kızı yorga olur.

Anası yorğa bolsa, qızı yürüşlü bolur. (AKA-46, NEM-7, ÇOB-53)

Anası yorga olursa, kızı yürüyüşlü (yani canlı, hareketli, hamarat) olur.

Anasını ağlatan evlâttan evlât olmaz.

Anasına benzer yavrusu, ekmeğine benzer çöreği.

Anasına bakıp kızını al, aşına bakıp tuzunu sal.

Anasına baq, qızın al; darayına baq, bezin al. (AKA-47, NEM-18, 19)

Anasına bakıp kızını al, ipeğine bak, bezini al.

(TT. aynı. Anasına bak, kızını al; tarağına/kenarına/astarına bak, bezini al.)

Anasını önce (veya öne) almış, kızına köstek vurmuş.

Ana kızı sevgili (veya değerli), akşam oluncaya kadar.

Ender bulunan kadının sevgili kızına tez göz değer.

Anlayışsızı (veya akılsızı) gönderip, dinlemeye gitmiş arkasından.

Ak akçe kara gün içindir.

(TT. aynı)

Ak gün ağartır, kara gün karartır.

Beyaz eller insanın teriyle temizlenir.

Ak sakllı kişinin asa olur dayanağı.

Parayı veren düdüğü çalar.

(TT. aynı)

Akçe olsa parça[^6] çok.

Para saymaya doyulmaz.

Parayla satılan adam vatanını satar.

Akçeni koruma, şerefini koru.

Aksak da öne çıkar, hüneri çok ise.

Aksak karga önce uçar.

Aksak karga ayağından düşer tuzağa.

Aracısı becerikli ise, kel baş da kocaya varır.

Araba devrildikten sonra yol gösterenler çok olur.

(TT. aynı)

Arba sınğan soŋ[^7] yol görsetegen köp bolur. (NEM-45)

Araba kırıldıktan sonra yol gösterenler çok olur.

Araba ile tavşan tutulmaz.

Araba kırılırsa ateş, öküz ölürse et (olur).

Arabanın oku kırılırsa öküzler yetim kalır.

bk. Kimni arbasına minseŋ, anı yırın yırla.

Uzaktaki dost kardeşten yakın komşun yeğdir.

Yıraqdağı qardaşdan yuvuqdağı xonşu yaxşı.

Yakın komşun uzaktaki kardeşten yeğdir.

(TT. aynı.)

Yaxşı xonşu qardaşdan yaxşı.

İyi komşu kardeşten iyi.

Argamak, senden güzel at olmaz.

Argumağın[^8] aksaması, ölmesi (demektir).

Argumağın değeri olmaz yoldan sonra.

Öteye de beriye de sözün olsun, direk kulağında gözün olsun

(TT. Yerin kulağı var.)

Uzaktan bakınca dağ da düzgün.

Güzellik geçici, sevgi kalıcı.

Güzel, güzel değil; sevdiğin güzel.

Güzellik geçer, ahlâk kalır (harfiyen Güzellik bozulur, ahlâk gelişir).

Güzellik kaştandır.

Güzel gülün ömrü kısa.

Güzel kadın komşuda iyi.

Güzel söz aş azığı, kötü söz baş kazığı.

Yaxşı söz – can azıq, yaman söz – tiş qazıq.

İyi söz can azığı, kötü söz diş kazığı.

Yaxşı söz – can azığı, yaman söz – baş qazığı. (AKA-60, NEM-318, ÇOB-80)

İyi söz can azığı, kötü söz baş kazığı.

(TT. aynı: Tatlı söz can azığı, acı söz baş kazığı)

Güzel sözde ecel yok.

Güzel takınır, çirkin boya sürünür (süslenir).

(TT. Güzel bürünür, çirkin görünür.)

Güzellik akşama kadar, iyilik ölünceye kadar.

Güzellik, kızın yedi kaprisini (veya nazını) gizler.

Güzeli ezip içerler mi? (yani Güzellik karın doyurmaz).

Yorulan ata kamçı da büyük yük.

Zayıf olup bir tüyü düşeceğine semiz olup bütün tüyü düşmesi daha iyi.

Zayıf olsa da at olsun, öksüz olsa da kız olsun.

Zayıflık hastalığa semizlikten seksen kere yakın.

Arpa eken aç kalmaz.

Arpa çok verilirse aç sıpa da kudurur.

Arpa darı, aş imiş; altın gümüş, taş imiş.

İp inceldiği yerden kopar.

(TT. aynı)

İpi çok uzatırsan kopar.

Sırtını acıtsa da ağacı atma, eve götür.

Arqaŋ avurtsa da, alğanıŋnı üyge elt.

Sırtını acıtsa da aldığını eve götür.

Korkusuz kişi ecelsiz ölür.

Arsarsız igit accalsız öler. (AKA-52)

Korkusuz yiğit ecelsiz ölür.

Arslanlar avda şaşırmaz.

Arkada kalana ya az, ya kaz.

(TT. Sona kalan dona kalır.)

Arkasından övmekten yüzüne karşı suçlamak iyi.

Çok tatlı ise sinek yapışır.

Fazla övülmek bazen talihsizlik (doğurur).

Fazla mal göz çıkarmaz.

(TT. aynı)

Fazla söz başa zararlı.

Fazla tuz yemeğe zararlı.

Aş (veya ekmek) ile vurana taş ile vurulmaz.

Aş ile (veya ekmek) ile vurulsa köpek de havlamaz.

Asa, üçüncü ayaktır.

Yiyen kurtulmuş, yalayan tutulmuş.

Yiyen boğaza ne girmez.

Yiyenden umutlu yeğ.

Yemeni kim isterse, yaşamanı da o ister.

Yemeye boğaz, giymeye boy (lâzım veya yok).

Yemeye hevesli, yemek hizmetine becerikli (olur veya olmalı).

Yemeye aş iyi, aldatmaya çocuk iyi.

Obura iş iyi, çalışana et iyi.

Aşamçıqğa iş yaxşı, işlemçikge – aş yaxşı. (KRS-55)

Obura iş iyi, çalışkana yemek iyi.

Yiyerek doymayan yalayarak doymaz.

Aşap toymağan yılap toymas. (AKA-48)

Yiyerek doymayan ağlayarak doymaz.

Süt kabına taşı vursan da taşı süt kabına vursan da süt kabı kırılır.

Yerken az kişi, çalışırken çok kişi; döşekte iki kişi, biri erkek, biri dişi.

Aşa doysam da başa (akla) doymadım.

Asil insan yaptığı iyiliği yüze vurmaz.

Asil özden[^9] er, sözü zayıflığa (veya korkaklığa) sabretmez (dayanmaz).

Asil olmayanın (veya ahlâksızın) altı atası it olur.

Aşı yok, oruç tutar; işi yok, namaz kılar.

Asiller haksız iş yapmaz.

Asil olmayan ata binse babasını da tanımaz.

(TT. Cahile kadılık vermişler evvela babasını asmış/kesmiş).

Asil olmayanla (veya ahlâksızla) dost olma.

Asılsızğa dos bolma, asday atıltar başıŋnı.

Asil olmayanla (veya ahlâksızla) dost olma, as gibi başını ağrıtır.

Adilsizge dos bolsaŋ asday atıltar.

Âdil olmayan (veya görgüsüz) kişiye dost olursan as gibi saldırır.

Aşına göre tuzunu at.

Esirgenen göze çöp batar.

(TT. aynı)

Nesli övülen ailede asil söz az olmaz.

Aslının saygınlığını korumayan, onu düşmanlara karşı da korumaz.

Ekmeğin (veya yemeğin) katığı (veya baharatı), acıkınca yemek(tir).

Ekmeğin (veya yemeğin) tadı, yemeye başlayınca bilinir.

Yavaş yürüsem kaygı benim arkamdan yetişiyor, hızlı yürüsem ben kaygının arkasından yetişiyorum.

Ashartav[^10] da yavaş yavaş Ashar olmuş.

At almaktansa yer (veya meydan) al.

At alırsan başına ve göğsüne bak; kadın alırsan gözü ile kaşına bak.

At atın yanına gider.

At ağnasa tüy kalır.

At avnağan yerde tük qalır. (AKA-49, NEM-102)

Atın ağnadığı yerde tüy kalır.

(TT. Atın oynadığı yerde tüyü kalır.)

At dolanırsa, kazığa (bağlanır).

At koşuyor diye it de koşuyor.[^14]

At da mal imiş (yani Eldeki az bir varlığın değeri, elden çıkınca anlaşılır).

At binen kılıç kuşanır.

At binenin, öküz çifte (veya arabaya) koşanın.

At mingenniki, ton giygenniki.

At binenin, kürk, giyenin.

(TT. At binenin, kılıç kuşananın.)

At binicisini tanır.

(TT. aynı)

At binmeyen at binse, koştura koştura öldürür.

Ata binmeden atı övme, yıl bitmeden kadını övme.

At ölse meydan kalır, yiğit ölse adı kalır.

İt ulur, maydan qalır. Yigit ölür, şan qalır. (NEM-15, 16)

İt ulur meydan kalır. Yiğit ölür şan kalır

At ölür – maydan qalır, yigit ölür – şanı qalır. (AKA-47)

At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır

(TT. aynı)

At dizden, yiğit sözden (belli olur).

At – tizden, yigit – sözden belgili. (AKA-47, ÇOB-7)

At dizden, yiğit sözden belli (olur).

At tizden. Yigit sözden bilgeni.[^16] (NEM-13-14)

At dizden yiğit.

At toynağı delişmendir.

At toynağına tay basar.

At hırsızın düşmanı.

Baba, arkana destektir.

Baba çocuğu olma, el çocuğu ol.

bk. Ana göŋü balada, bala göŋü – havada.

Baba malı mal olmaz, el emeği olmasa.

(TT. Ata malı mal olmaz, kendin kazanman gerek.)

Baba kardeşi, mal kardeşi; ana kardeşi, can kardeşi (veya Baba bir kardeş, mal kardeşi; ana bir kardeş, can kardeşi).

Baba kardeşi attan in, ana kardeşi baş köşede otur (veya Baba bir kardeşim, attan in; ana bir kardeşim, baş köşede otur.)

Baba büyük, kendi töresini kendisi yapar.

Atalu öz töresin özü eter. (AKA-49)

Beyler (veya soylular) kendi töresini kendileri yapar.

Atolu[^13] öz töresin özü eter. (NEM-93)

Beyler (veya soylular) kendi töresini kendileri yapar.

Babanın öğrettiği (çocuk) ok yapar, ananın öğrettiği (çocuk) elbise yapar.

Baba ocağının nasibini tahıl ambarından gör.

Annesine babasına hürmet etmeyen hürmetten düşer.

Babadan at binenin atı olmasa da ünü olur (İyi evlât için söylenir.)

Babalar girse konuk; çıksa yabancı.

Atasözleri hayatın sağ gözleri.

Atasözü altındır.

Babadan olmakla at binilmez, anadan olmakla kürk giyilmez.

Babaların kahramanlıkları, oğulların kanatları.

bk. Ata ullu öz töresin özü eter.

Babam öldü bir acı, hayır ettim (yani babamın yemeğini verdim) iki acı.

Babamın öleceğini bilseydim, arpa ekmeğine satardım.

(TT. Babamın öleceğini bilseydim kulağı dolu darıya satardım.)

Atım ölecegin bilgen busam, arpa etmekge satar edim. (AKA-49)

Atımın öleceğini bilseydim, arpa ekmeğine satardım.

Babanın adını tutan, oğulluğunu unutmuş.

Babanın yiğitliği oğluna yük (yani Onu taşıması gerekir).

Babanın zayıflığı (veya korkaklığı) oğluna yüz karası.

Baban ayı ise sen arslan ol.

Baban ile övünme, adın ile (yani kendinle) övün.

Annen baban yaşlansa da satıp köle alma.

Ana babanın töresi, onu kimden göresi?

Babandan fazlasını bil, ama arkasından yürü.

Babana sen hürmet etmezsen kim hürmet eder?

Babası ölen yarı yetim, anası ölen gerçek yetim.

(TT. Baba öksüzü öksüz değil, ana öksüzü öksüz.)

Babası ölmek, Ashartavı[^12] yıkılmak.

Babasını hasıra koymuş, basmayı kendine almış.

(TT. Baba oğluna bir bağ bağışlamış, oğul babaya bir salkım üzüm vermemiş.)

Babasını öldüreni oğlu unutmaz.

Babasız ana olmaz, anasız çocuk olmaz.

Ata binen yorulmaz.

Ata yürüyünce vur kamçıyı.

Atılan mermi geri gelmez.

(TT. Atılan ok geri dönmez).

Attığın dayak da güveye dokunur.

Meşhur babadan zayıf (korkak) oğul olmasın.

Atı olan atlanmaz, yeri olan atlanır.

Yersiz atlanıv bolmas.

Eyersiz ata binilmez (veya meydanı olmayan ata binemez).

Atı iyi yoldan bıkmaz, karısı iyi evden bıkmaz.

Atın huysuz ise bin de kaç.

Atın yürük ise tipiden korkma.

Atına eşek, kürküne delik demedik.

Atlı yayanın derdini bilmez.

(TT. Tok acın hâlinden bilmez.)

Atlıyı atlı kaldırırsa, uzaklara gitse de bıkmaz (veya Atlıya atlı yardım ederse, uzaklara gitse de yorulmaz).

At ahırda, er evde tanınmaz.

Atı arpa ile sür.

Atın kamçısı yemdir.

Atın iyisi dizinden, kadının iyisi sözünden.

Örümcek ağı olan evde hastalık var.

Av bir gün ölür, avcı her gün.

Avsız kalan kurt ayaklarını çiğner (veya yer).

Av, vuranın değil, buyuranın.

Cahil anlamaz, arsız dinlemez.

Avcı vurur, tazı tutar.

Avcının yeminlisi av vurmaz.

Evlâdı olmayanın iftihar edecek bir şeyi yok, karısı olmayanın hiçbir şeyi yok.

Evlâdına özen göstermeyenin temizlikten de payı yok.

Evlâdına çocukken öğret, karına başta öğret.

Evlâtları yetişen kişiye halk hayran olur.

Evlâtları yetişen kişi köyde tanınır.

Evlâdın azanı, atına kendi binip babasını yaya yürütür.

Evlâtsızın hastalanması ölmekten ağır.

Aptal sonunu düşünmez.

Aptal aptal değil, aptala göre olan aptal.

Aptal söyler, ahmak inanır.

Aptal dünyanın zenginliğini, akıllı ise anlamayı umar.

Aptal mal, soy ile; akıllı ilim ile mağrur.

Aptal kardeşten akıllı komşu iyi.

Ahmak misafir ev sahibini ağırlar.

(TT. aynı)

Aptala derman yok.

Aptala halk rahat.

Aptala nasihatten ne fayda?

Aptala, yol doğru.

Aptala zahmet çok.

Aptala kanun yazılmamış.

Aptalın boynuzu kulağı olmaz.

Avliyanı qulağı bolmay. (NEM-65)

Aptalın kulağı olmaz.

Aptalı ya konuşturup ya koşturup bak.

Aptalın zevki çok.

Hastalık benim için, öleyim senin için.

Ağrımayan baş havlu ile bağlanmaz.

Avrumağan başnı yavluq bulan baylamas. (AKA-49, NEM-129)

aa.

Hasta acele etse de elma zamanından önce olgunlaşmaz.

Avruv alğasar, alma zamanında bişer. (AKA-51)

Hasta acele eder, elma zamanında olgunlaşır.

Hastalık arslan yıkmış.

Hasta, azığı ile.

Hasta bakmaktan hastalanmak rahat.

Hasta, sahibine saygılı.

Hastanın önünde eceli gelen ölür.

(TT. Hasta yatan ölmez, eceli yeten ölür.)

Hastanın hâlini hastalanan iyi bilir.

Hastanın hâlinden sağ anlamaz.

Hastanın yanında sağlıklı semirir.

Hastalanmaksa ben hastalanayım, ölmekse sen öl.

Köyün köpekleri dağınık olsalar da kurt görünce birleşirler (yani Kurt görmeyince köyün köpekleri birleşmez).

Ağız hastalığına (veya ağrısına) şap.

Ağız bildiğini söyler.

Ağız bir, kulak iki; iki dinle, bir işit.

(TT. Ağız bir, kulak iki; bir söyle, iki işit)

Ağızdan çıkan âleme (yayılır).

Avuzdan çıqğan – avuzğa.

Ağızdan çıkan ağıza.

Avuzdan çıqğan – avamğa.

Ağızdan çıkan halka (yani Bir ağızdan çıkan sır, başka ağızlarda dolaşır, âleme yayılır).

Ağızdan çıkan başa gelir.

Ağızdan çıkan çirkin söz pişmanlıkla hatırlanır.

Ağza düşen söz geri dönmez.

Ağzı diş, insanı iş süsler.

Önceden kör olan sonra da görmez.

Ağzı eğri olsa da zengin konuşsun.

Ağza bıçak alınıp atılmaz.

Ağzın kanla dolsa da düşmanına tükürme.

Ahirete acele etme.

Ahiretin azabından dünyalık görevler güçlü.

Akşam almazsan sabah bulamazsın.

Akşama kalan hayvan iyi otlar.

Akşamdan sonra gün doğmaz.

Ay apdal, ay derviş; akçe ile biter iş.

Ay hastalığını (veya hastasını) gün (veya güneş) iyileştirir.

Kıyamadığın balı bey yer.

(TT. Yemeyenin malını yerler.)

Ayağı küçük (olan) istediğini giyer, ayağı büyük (olan) sığanı giyer.[^18]

Ayağı kaşınan Astrahan’a gider (yani Çok uzun yola çıkar).

Elindeyse yersin, annendeyse alırsın.

Ayaklarını yorgana göre uzat.

(TT. aynı)

Töşegiŋe göre ayağıŋ uzat. (AKA-55)

Döşeğine göre ayağını uzat.

Yuvurğanğa göre ayağıŋnı uzat. (KRS-381)

Yorgana göre ayağını uzat.

Sevgili (veya değerli) kız, esir kız.

Güzelin kusuruna sonda bak.

Ayı bulut örtmez, altın pas tutmaz.

(TT. Güneş balçıkla sıvanmaz.)

bk. İt uluğan bulan ayğa zaral berirmi?

Suçlunun akı da kara.

Hatasız dost olmaz.

(TT. Hatasız dost arayan dostsuz kalır.)

Hatasız dost arayan dostsuz kalır.

(TT. aynı)

Ayıkken sakladığını (harfiyen aklındakini) sarhoş olunca çıkarır.

Dolambaçlı olsa da yol iyi.

Aylanç bolsa da yol yaxşı, aylı bolsa da qız yaxşı. (AKA-47, NEM-11)

Dolambaçlı olsa da yol iyi, gebe olsa da kız iyi.

Dolaşan kurt aç kalmaz.

Gezip dolaşıp girdiğim mutfağım.

Dolaşmak için araba yolu (iyidir), doğru gidene patika.

Ayran istemeye gelmişsin, saklama kovanı.

Ayrılan halk zayflar, birlik olan halk güçlenir.

(TT. Birlikten kuvvet doğar).

Ayrılmak isteyen, dostunun eyer kaşını ister.

Ayrılınmaz yere unutulmaz söz.

Aytğanıŋ gümüş busa, aytmağanıŋ altındır.

Söyleyeceğin söz gümüş ise, söylemeyeceğin söz altındır.

(TT. Söz gümüşse sükût altındır).

Söyleyen aptal olsa da anlayan akıllı olsun.

Söylendiği şekilde olmazsa olduğu şekilde yapmak gerek.

Söyleyene bakma, söylenene bak.

(TT. Söyleyene değil, söyletene bak.)

Söylediğin olmazsa attığın değer (vurur).

Söylenen altı söz yapılan bir işe değmiyor.

Söylenen söz, atılan ok (gibidir).

Söylemediğin sözün sahibisin, söylediğin sözün kulusun.

Söylendiği kadar iş olmaz, ayı kadar baş olmaz.

Söylemek kolay, yapmak zordur.

Söylenmeyecek sözü söyleme, söyledikten sonra dönme.

Ayıdan korkma, ayıptan kork.

Az ye, asil ye.

Az aşa, asil yaşa. (AKA-48, NEM-63)

Az ye, asil yaşa.

Azıcık aşım, ağrımayan başım.

(TT. aynı)

Az hastalık (veya ağrı) aşa göre.

Az hastalık, çabuk (veya kolay) ölüm.

Az hastalığı aş yener, aş yenmezse iş yener.

Az veren candan verir, çok veren maldan verir.

(TT. Az veren candan, çok veren maldan.)

Az bitinceye kadar, çok doyuncaya.

Az tamahkârlık çok ziyan getirir.

Az söyle, çok dinle; utanmazsın.

Az konuşursan çok işitirsin.

Az ısırıp çok çiğne, boğulmazsın.

Azaplıkta azatlık.

Azrail keskin bizli, açgözlü, boş döner mi can almaya geldikten sonra?

Azığı çok olanın arabası arkada.

Azıklı at yorulmaz.

Azın kadrini bilmeyen, çoğun kadrini de bilmez.

(TT. Azı bilmeyen çoğu hiç bilmez.)